غده هیپوفیز در ناحیه زیرین در مغز قرار دارد و هورمون‌های خاصی را در خون ترشح می‌کند تا عملکردهای ضروری و خاص بدن را کنترل کند. هیپوفیز از مهم‌ترین غده‌ها در بدن انسان است که کارهای مهمی مانند تولید مثل، رشد در دوران کودکی و کارکرد غده هیپوفیز را انجام می‌دهد. تومور هیپوفیز رشد غیر طبیعی است که در غده هیپوفیز ایجاد میشود. بیشتر تومورهای هیپوفیز جز دسته تومورهای خوش خیم هستند.
تومور هیپوفیز بزرگ که اندازه آن‌ها حدود ۱ سانتی‌متر و یا بزرگ‌تر است به عنوان ماکروآدنوم شناخته می‌شوند. اما تومورهای کوچک‌تر میکروآدنوم نامیده می‌شوند. ماکروآدنوم‌ها، به دلیل بزرگیشان، می‌توانند بر غده هیپوفیز و ساختارهای مجاور آن فشار وارد کنند.
غده هیپوفیز چیست؟
غده هیپوفیز یک غده کوچک به اندازه نخود است که در پایه مغز در زیر هیپوتالاموس قرار دارد. در محفظه کوچک خود در زیر مغز که به نام sella turcica شناخته میشود، قرار می‌گیرد. این بخشی از سیستم غدد درون ریز است و مسئول ساخت چندین هورمون ضروری است. غده هیپوفیز همچنین به سایر غدد سیستم غدد درون ریز می‌گوید که هورمون‌ها را ترشح کنند. غده اندامی است که یک یا چند ماده مانند هورمون‌ها، شیره‌های گوارشی، عرق یا اشک می‌سازد. غدد درون ریز هورمون‌ها را مستقیماً وارد جریان خون می‌کنند.
هورمون‌ها مواد شیمیایی هستند که عملکردهای مختلف بدن را با انتقال پیام از طریق خون به اندام‌ها، پوست، ماهیچه‌ها و سایر بافت‌ها هماهنگ می‌کنند. این سیگنال‌ها به بدن شما می‌گویند که چه کاری و چه زمانی باید انجام دهد. غده هیپوفیز شما به دو بخش اصلی تقسیم میشود: هیپوفیز قدامی (لوب جلویی) و هیپوفیز خلفی (لوب پشتی). هیپوفیز از طریق ساقه‌ای از عروق خونی و اعصاب به نام ساقه هیپوفیز (همچنین به عنوان اینفاندیبولوم شناخته میشود) به هیپوتالاموس متصل میشود.
غده هیپوفیز کدام هورمون‌ها را ترشح می‌کند؟
لوب قدامی غده هیپوفیز هورمون‌های زیر را می‌سازد و آزاد می‌کند:
- هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH یا کورتیکوتروفین)
- هورمون محرک فولیکول (FSH)
- هورمون رشد (GH)
- هورمون لوتئینیزه کننده (LH)
- پرولاکتین
- هورمون محرک تیروئید (TSH)
در ادامه به بررسی بیشتر این موارد پرداته‌ایم.
هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH یا کورتیکوتروفین)
ACTH در نحوه واکنش بدن به استرس نقش دارد. این غده آدرنال شما را برای تولید کورتیزول (هورمون استرس) تحریک می‌کند، که عملکردهای بسیاری از جمله تنظیم متابولیسم، حفظ فشار خون، تنظیم سطح گلوکز خون (قند خون) و کاهش التهاب و غیره دارد.
هورمون محرک فولیکول (FSH)
FSH تولید اسپرم را در افرادی که در بدو تولد مرد هستند تحریک می‌کند. FSH تخمدان‌ها را برای تولید استروژن تحریک می‌کند و نقشی در رشد تخمک در افرادی که در بدو تولد به آن‌ها اختصاص داده شده است، دارد.
هورمون رشد (GH)
در کودکان، هورمون رشد باعث تحریک رشد میشود. به عبارت دیگر به رشد قد کودکان کمک می‌کند. در بزرگسالان، هورمون رشد به حفظ ماهیچه‌ها و استخوان‌های سالم کمک می‌کند و بر توزیع چربی تأثیر می‌گذارد. GH همچنین بر متابولیسم شما تأثیر می‌گذارد.
هورمون لوتئینیزه کننده (LH)
LH باعث تحریک تخمک گذاری در خانم‌ها و تولید تستوسترون را در آقایان تحریک می‌کند. LH به دلیل نقشی که در کنترل عملکرد تخمدان‌ها و بیضه‌ها که به غدد جنسی معروف هستند، به عنوان هورمون گنادوتروفیک نیز شناخته میشود.
پرولاکتین
پرولاکتین باعث تحریک تولید شیر مادر (شیردهی) پس از زایمان میشود. می‌تواند بر باروری و عملکرد جنسی در بزرگسالان تأثیر بگذارد.
هورمون محرک تیروئید (TSH)
TSH تیروئید شما را تحریک می‌کند تا هورمون‌های تیروئیدی تولید کند که متابولیسم، سطح انرژی و سیستم عصبی شما را مدیریت می‌کند.
لوب خلفی غده هیپوفیز شما هورمون‌های زیر را ذخیره و آزاد می‌کند، اما هیپوتالاموس آن‌ها را می‌سازد:
هورمون آنتی دیورتیک (ADH یا وازوپرسین)
این هورمون تعادل آب و سطح سدیم را در بدن شما تنظیم می‌کند.
اکسی توسین
هیپوتالاموس شما اکسی توسین می‌سازد و غده هیپوفیز شما آن را ذخیره و آزاد می‌کند. اکسی توسین در خانم‌ها با ارسال سیگنال‌هایی به رحم آن‌ها برای انقباض به پیشرفت زایمان در طول زایمان کمک می‌کند. همچنین باعث جریان یافتن شیر مادر میشود و بر پیوند بین والدین و نوزاد تأثیر می‌گذارد. در آقایان اکسی توسین در حرکت اسپرم نقش دارد.
علائم تومور هیپوفیز چیست؟
آدنوم‌های بزرگ هیپوفیز (ماکروآدنوم)، که تومورهای خوش خیم (غیر سرطانی) هستند که بر روی غده هیپوفیز شما ایجاد می‌شوند، می‌توانند به بافت‌های مجاور فشار وارد کنند یا به آن‌ها آسیب برسانند. تومورهای بزرگ می‌توانند باعث کمبود هورمونی شوند. نشانه‌ها و علائم آن‌ها عبارتند از:
- سر دردهای مزمن که با گذشت زمان شدید می‌شوند.
- آکرومگالی، مشکلی که بر اثر رشد بیش از حد هورمون‌ها بعد از توقف رشد فرد اتفاق می‌افتد و دست و پای فرد بزرگ میشود.
- هیپوپیتویتاریسم که در آن رشد در کودک متوقف می‌گردد.
- سندروم کوشینگ که بر اثر تولید بیش از حد هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک از هیپوفیز بروز می‌کند که معمولا منجر به گرد شدن صورت و ایجاد یک برآمدگی بین شانه‌ها می‌گردد.
- بیماری ادیسون که بر اثر میزان خیلی کم هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک ایجاد میشود.
- بالا یا پایین بودن سطح هورمون‌های تیروئید
- نوسانات خلقی
- تغییر در بینایی
- افسردگی (دپرسیون)
- تغییرات احساس
- عصبانی شدن
- کاهش حافظه
- کاهش خواب
- اختلالات جنسی (کاهش میل جنسی و عدم نعوظ)
- کاهش قدرت اندام‌ها
- بی اشتهایی
- پرخوری
- افزایش وزن
- دیابت
- ناباروری
- عادت ماهانگی نامنظم
- ترشح شیر از پستان‌ها
گاه یکی و یا چند علائم با یکدیگر همراه هستند.همه‌ی افرادی که به تومور هیپوفیز مبتلا هستند، تمامی این علائم را مشاهده نمی‌کنند. علائمی که در بیمار بروز می‌کند بسته به نوع تومور و اندازه و شکل آن می‌تواند بسیار متفاوت باشد. برخی تومورهای هیپوفیز ممکن است هیچ علائمی نداشته باشند.
انواع تومورهای هیپوفیز
آدنوم یا همان ورم هیپوفیز جز شایع‌ترین تومورهای هیپوفیز هستند؛ تومور غیر سرطانی است که بر روی غده مذکور شکل می گیرد. البته تومورهای دیگری نیز ممکن است در هیپوفیز شکل بگیرند. آدنوم‌های غده هیپوفیز در حالت‌های مختلفی دسته بندی می‌شوند. که ممکن است خوش خیم یا غیر سرطانی، تهاجمی یا سرطانی باشند. این نوع از تومورها امکان دارد ترشحی باشند (secretory tumors) به این معنا که هورمون‌های خاصی را تولید می‌کنند یا شاید هم تولید نکنند. در صورتی که آن ها در اندازه یک سانتی‌متر یا بیشتر باشند، به آن‌ها ماکروآدنوم گفته میشود. اما اگر کوچک‌تر از یک سانتی‌متر باشند به آن‌ها میکرو آدنوم می‌گویند. انواع دیگری از تومورها نیز ممکن است در این ناحیه شکل بگیرند اما عموما آن‌ها نادر هستند و عمل جراحی که روی آن‌ها انجام میشود شبیه به آدنوم‌های معمولی غده هیپوفیز است.
آدنومای غیر عملکردی
بیشترین تومور شایع هیپوفیز است که هورمون اضافه تولید نمی‌کند وبیمار متوجه علائم نمی‌شود مگر اینکه تغییر سایز دهد و با فشار به ساختارهای مجاور موجب سردرد و اختلالات بینایی شود. تومورهای بزرگ می‌توانند به سلول‌های نرمال هیپوفیز آسیب وارد کنند و یا با علائم کاهش تولید هورمون همراه باشد.
پرولاکتینوما (تولید کننده پرولاکتین)
این تومورهای خوش خیم رایج هستند و میزان بسیار زیادی پرولاکتین ترشح می‌کنند. اگر بیمار خانم باشد میزان ترشح بالای پرولاکتین موجب نامنظم شدن چرخه‌های قاعدگی میشود و یا حتی ممکن است موجب قطع عادت ماهیانه (آمنوره) شود. این تومورها موجب ترشح شیر از پستان می‌شوند حتی زمان غیر از شیر دهی. اگر بیمار مرد باشد موجب کاهش میل جنسی ،کاهش تعداد اسپرم و کاهش میزان موهای بدن میشود. در همین زمان علائم سر درد و مشکلات بینایی نیز خواهند داشت.
تومور های تولید کننده آدرنوکوتیکوتروپین ACTH
آدرنوکوتیکوتروپین غده آدرنال را تحریک می‌کند تا استرویید متابولیسم را متاثر کند. این هورمون موجب کاهش قرمزی و تورم (التهاب) در کل بدن میشود. همچنین سیستم ایمنی را کاهش می‌دهد. افزایش ACTH موجب بیماری کوشینگ می‌گردد که این بیماری موجب ساخت چربی در صورت، گردن، شکم، نواحی پشت و سینه‌ها می‌گردد ولی بازوها و پاها را لاغر می‌کند.
تشخیص تومور هیپوفیز
از آنجایی که غده هیپوفیز شما هورمون‌ها را مستقیماً در جریان خون آزاد می‌کند، پزشکان متخصص اغلب برای اندازه گیری سطح هورمون هیپوفیز از آزمایش خون استفاده می‌کنند. اگر سطوح هورمونی نامنظم دارید، ممکن است پزشک شما آزمایش‌های تصویربرداری مانند سی تی اسکن یا اسکن ام آر آی را نیز برای ارزیابی غده هیپوفیز برای هر گونه مشکلی تجویز کند. به طور معمول، پزشکان MRI اختصاصی هیپوفیز را تجویز می‌کنند تا غده هیپوفیز و ساقه مغزی شما را واضح‌تر ببینند.
درمان تومور هیپوفیز چگونه است؟
گزینه‌های مختلف برای درمان تومورهای هیپوفیز وجود دارد . حذف تومور، کنترل رشد آن و مدیریت سطح هورمون‌ها با داروها از جمله این روش‌ها است گاهی برای درمان تومور هیپوفیز باید مجموعه‌ای از درمان‌ها را به کار گرفت. برای مثال با انجام جراحی، تومور هیپوفیز برداشته شده و برای از بین بردن علائم و کوچک کردن تومورهای باقی‌مانده، از درمان دارویی استفاده میشود. پرتودرمانی نیز روشی است که ممکن است در درمان تومور هیپوفیز به کار گرفته شود. در این روش برای کوچک کردن اندازه‌ی تومور از امواج اشعه X با انرژی بالا و یا اشعه‌های گاما استفاده میشود.
اگر تومور بر روی اعصاب بینایی فشار وارد کرده و یا میزان تولید هورمون‌های خاصی در بدن را دست خوش تغییر قرار داده باشد، برای برداشتن تورمو عمل جراحی انجام میشود. موفقیت عمل جراحی بستگی به نوع تومور، محل آن، اندازه آن و اینکه آیا تومور به بافت‌های اطراف حمله کرده است یا خیر، دارد.
جراحی برای درمان تومور هیپوفیز
راه‌های زیادی جهت درمان جراحی وجود دارد که بسته به قسمت درگیر تصمیم گیری میشود. عمل جراحی تحت بیهوشی کامل انجام شده و حدودا ۳ ساعت به طول می‌انجامد. از دو روش می‌توان جهت جراحی استفاده کرد:
- از طریق بینی
- روش آندوسکوپی
- از طریق جمجمه
از طریق بینی
امروزه اکثر جراحی ها از طریق بینی صورت می‌گیرد به دلیل دسترسی راحت و عوارض کمتر پس از جراحی از طریق بینی با برداشتن قسمت کوچکی از سینوس اسفنویید (شب پره) انجام میشود.
روش اندوسکوپی
در روش آندوسکوپی پزشک را قادر می‌سازد که تومور را از طریق بینی و سینوس‌ها، بدون برش جراحی بردارد. در این عمل هیچ بخشی از مغز تحت تاثیر نیست و هیچ زخم و اثری از عمل وجود ندارد. برداشتن تومورهای بزرگ به این شیوه سخت است. به خصوص اگر تومور به اعصاب و یا بافت‌های مجاور مغز حمله کرده باشد.
روش کرانیوتومی
در این روش تومور از قسمت بالای جمجمه از طریق یک برش در پوست سر برداشته میشود. این روش برای رسیدن به تومورهای بزرگ و یا پیچیده‌تر ساده‌تر است.
نمونه جراحی آندوسکوپی از راه بینی تومور هیپوفیز توسط دکتر صمدیان
ویدیو زیر مربوط به بیمار خانم ۳۱ ساله که با دوبینی و سردرد و کاهش بینایی به مطب مراجعه کرد برای بیمار MRI و آزمایش انجام شد و تشخیص آدنوم هپیوفیز برای ایشان داد و تحت عمل جراحی آندوسکوپی قرار گرفتند تومور بیمار خارج گردید و بیمار ۳ روز پس از عمل با حال مساعد ترخیص شده اند بینایی بیمار بهبود یافت :
چه زمانی عمل جراحی تومور هیپوفیز ضروری میشود؟
آدنوم‌های غده هیپوفیز بسیار رایج هستند و از هر ۶ فرد حدود یک نفر در طول زندگی خود یک آدنوم بر روی غده هیپوفیز خود خواهد داشت. خوشبختانه یک آدنوم که مشکلات سلامتی برای فرد ایجاد کند به ندرت در افراد اتفاق می‌افتد و طبق آمارهای منتشر شده از هر هزار آدنوم فقط یک مورد می‌تواند منجر به بروز علائم گردد. بسیاری از بیماران که مشکل آدنوم غده هیپوفیز و یا دیگر تومورهای خوش خیم را دارند می‌توانند از انجام عمل جراحی اجتناب کنند.
در واقع برای بیماری که آدنوم هیپوفیز هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند و دارویی نیاز ندارد، انجام عمل جراحی یک درمان غیر ضروری حساب میشود. دیگر بیماران می‌توانند با مصرف داروهایی که تغییرات هورمونی مربوط به تومور هیپوفیز را مدیریت می‌کنند از انجام عمل جراحی اجتناب کنند. معمولا تنها کسانی کاندیدای انجام عمل جراحی هستند که بدنشان پاسخ خوبی به درمان دارویی نمی‌دهد و یا به دلیل بروز تومور مشکلات جدی را تجربه می‌کنند. از جمله این مشکلات می‌توان به ایجاد تغییرات و یا از دست رفتن بینایی، سردردهای شدید و یا دیگر مشکلات مربوط به عدم تعادل هورمونی اشاره کرد.
مراقبت پس از جراحی تومور هیپوفیز
ممکن است پس از جراحی به ۲ ساعت ریکاوری نیز احتیاج باشدو در صوتیکه از طریق بینی جراحی صورت گرفته است به پانسمان آن احتیاج است. گاه بعضی از بیماران به درمان با هورمون احتیاج دارند که مهم‌ترین آن هورمون کورتیزول است. کورتیزول نوعی استرویید است که به بدن جهت مقابله با استرس کمک می‌کند و داروی رایج جایگزین کورتیزول هیدروکورتیزول است. بیمار پس از جراحی باید تحت نظر متخصص جراح مغز و اعصاب و غدد باشد. طی دو سه هفته اول از دستکاری بینی بپرهیزید و اصراری به خارج کردن ترشحات با انگشت، گوش پاک کن یا هر وسیله دیگری نداشته باشید و در صورت احساس خشکی داخل بینی از پماد ویتامین آ برای چرب کردن سوراخ‌های بینی استفاده نمایید. ممکن است تا دو سه هفته اول به دلیل احتقان و تورم بافت‌های بینی تنفس از راه بینی برایتان سخت باشد که می‌توانید از سرم فیزیولوژی جهت شست و شوی بینی اسفاده کنید و اجازه دهید تا ترشحات خارج شود.
عطسه و یا سرفه رفلکس های طبیعی هستند و اجازه دهید تا روند طبیعی آن اتفاق بیفتد.بهتر است با دهان بازعطسه کنید چون ممکن است مسیر خروج هوا از بینی مسدود باشد و در طول مدت بهبودی از استعمال دخانیات جدا خودداری فرمایید زیرا هم مسیر هوایی نسبتا مسدود است و هم ترمیم زخم را با مشکل رو به رو می کند.
درچند روز اول پس از جراحی ممکن است چند قطره خون وجود داشته باشد که طبیعی است و اگر خونریزی شدید از ته حلق و یا بینی را مشاهده می کنید بهتر است به پزشک خود مراجعه فرمایید.
دیدگاه کاربران
با سلام و احترام خدمت دکتر صمدیان
سپاس از مطالب مفید تون 🙏🌸🌺🌸
دکتر ی سوال
در مطالب بالا فرمودید پر کاری و کم کاری تیروئید به علت تومور مغز در ناحیه هیپوفیز اتفاق می افته
یعنی هر فردی که کم کاری یا پر کاری تیروئید داره بخاطر تومور هیپوفیز هست ؟؟
دکتر صمدیان راه رفتنمو مدیونتون هستم عمل جراحی تومور نخاع
سلام . بدون شیمی درمانی چند درصد احتمال خوب شدن هست ?جراحی از راه بینی مشکلی برای بیمار به وجود میاره ??
سلام درود اقا من پسرم رو بردم دکتر رشد الانبعد از حدود ۹ ماه زدن امپول رشد که هرشب میزنه .دفعه قبل که بردمش دکتر عککس از جمجمه سرش گرفتن والان دکتر میگه که یک قسمتی از مغزش پشت گوشش ترشح کمی داره ایا خطر ناکه چیزه بدیه