تصور کنید مغز به عنوان مرکز فرماندهی پیچیدهی بدن به دلایلی تحت فشار قرار بگیرد، فشاری که به صورت تدریجی و آرام اما بیوقفه اتفاق میافتد. در چنین شرایطی، مایع نخاعی در بطنهای مغزی جمع شده و وضعیتی به نام هیدروسفالی را ایجاد میکند. این اختلال، که در آن مایع مغزی نخاعی بیش از حد در بطنهای مغز تجمع مییابد و باعث افزایش فشار داخل جمجمه میشود، میتواند در هر سنی رخ دهد اما در نوزادان و سالمندان شایعتر است. هیدروسفالی در صورت تشخیص بهموقع و درمان مناسب، امکان یک زندگی طبیعی را برای بیمار فراهم میکند، اما در صورت عدم درمان میتواند آسیبهای جدی به مغز وارد کند. دکتر محمد صمدیان، جراح برجسته مغز و اعصاب، با بهرهگیری از دانش روز و سالها تجربه در درمان این بیماری، توانسته است امید تازهای برای بیماران ایجاد کند. اما چرا این مایع در مغز تجمع مییابد، چه علائمی دارد و چگونه میتوان آن را مدیریت کرد؟ در ادامه، نگاهی دقیقتر به این بیماری، علل آن و روشهای درمانی مؤثر خواهیم داشت.

هیدروسفالی چیست؟
هیدروسفالی، یک اختلال عصبی است که بیشتر در نوزادان و سالمندان دیده میشود. در این بیماری، مایع مغزی نخاعی که وظیفهی تغذیه و محافظت از مغز را بر عهده دارد، به درستی تخلیه نمیشود و در بطنهای مغز تجمع مییابد. این افزایش حجم مایع، باعث فشار بیش از حد بر بافت مغز شده و در کودکان، میتواند منجر به بزرگ شدن غیر طبیعی سر شود. اگر این مشکل درمان نشود، آسیبهای جدی مغزی، اختلالات رشد، مشکلات جسمی و حتی ناتوانیهای ذهنی را به دنبال خواهد داشت. هیدروسفالی عموما در کودکان و بزرگسالان بالای ۶۰ سال رخ میدهد، اما برخی از افراد میانسال و جوان نیز ممکن است به آن دچار شوند. در ادامه به بررسی علائم و علتهای بروز این بیماری خواهیم پرداخت.
علائم هیدروسفالی در نوزادان و کودکان
هیدروسفالی میتواند مادرزادی باشد یا در طول زندگی فرد به صورت اکتسابی ایجاد شود. در برخی موارد، این بیماری از همان دوران جنینی آغاز میشود. عوامل مختلفی از جمله عفونتهای ویروسی در دوران بارداری (مانند سرخچه)، ناهنجاریهای ژنتیکی و نقصهای مادرزادی، مانند باز ماندن ستون فقرات (اسپینا بیفیدا)، میتوانند باعث بروز آن شوند. اما لازم است بدانید که هیدروسفالی تنها محدود به دوران جنینی نیست. در نوزادان تازه متولد شده، این مشکل میتواند به دلیل خونریزی مغزی حین یا بعد از زایمان، آسیبهای وارده در زمان تولد، عفونتهای سیستم عصبی مرکزی یا حتی وجود تومورهای مغزی ایجاد شود. این بیماری، بسته به شدت و علت، میتواند تأثیرات متفاوتی بر رشد و عملکرد مغز بگذارد. شناخت علل و نشانههای آن، نقش مهمی در تشخیص زود هنگام و جلوگیری از عوارض جدی دارد. در ادامه به بررسی علائم هیدروسفالی در نوزادان و کودکان میپردازیم:
- بزرگ شدن سریع سر: بزرگشدن سریع و غیر طبیعی سر یکی از مشخصترین نشانههای هیدروسفالی در نوزادان است. اندازه دور سر نوزاد به طور غیر طبیعی افزایش مییابد و ممکن است از منحنی رشد طبیعی خود خارج شود.
- برآمدگی ملاجها: ملاجها فضاهای نرم بین استخوانهای جمجمه نوزاد هستند که به طور طبیعی با گذشت زمان بسته میشوند. در نوزادان مبتلا به هیدروسفالی، ملاجها ممکن است برجسته و متورم باشند و دیرتر از حد معمول بسته شوند.
- براق شدن پوست سر: پوست سر نوزاد ممکن است نازک و براق به نظر برسد و رگهای خونی زیر آن به راحتی دیده شوند.
- چشمهای رو به پایین: نوزاد مبتلا به هیدروسفالی معمولا به سختی میتواند چشمان خود را به سمت بالا حرکت دهد و بیشتر به پایین نگاه میکند. این نشانه ممکن است به دلیل تجمع مایع مغزی نخاعی باشد.
- تحریکپذیری و بیقراری: نوزاد ممکن است بیش از حد تحریکپذیر و بیقرار باشد و به سختی آرام شود. این بیقراری میتواند ناشی از رشد سریع سر باشد.
- مشکلات تغذیه: هیدروسفالی میتواند باعث شود نوزاد در مکیدن و بلعیدن شیر مشکل داشته باشد و وزن نگیرد.
- استفراغ: استفراغ مکرر و بدون دلیل مشخص میتواند از علائم هیدروسفالی در نوزادان باشد.
- مشکلات بینایی: کودکان ممکن است دچار تاری دید، دوبینی یا سایر مشکلات بینایی شوند.
- مشکلات تعادل و هماهنگی: کودکان ممکن است در راه رفتن، دویدن یا انجام سایر فعالیتهای حرکتی دچار مشکل شوند. این مسائل معمولا به دلیل تغییراتی که در مغز کودک اتفاق میافتد، بروز پیدا میکند.
- تغییرات رفتاری: کودکان ممکن است دچار تغییرات رفتاری مانند تحریکپذیری، بیقراری، افسردگی یا مشکلات تمرکز شوند.
- مشکلات یادگیری: هیدروسفالی میتواند باعث مشکلات یادگیری و حافظه در کودکان شود.
علائم هیدروسفالی در بزرگسالان
در بخش قبلی متن به بررسی علائم هیدروسفالی در نوزادان و کودکان پرداختیم. دانستیم که این بیماری هرچند بیشتر در کودکان اتفاق میافتد، اما در بزرگسالان و افراد میانسال نیز ممکن است بروز کند. بیماری هیدروسفالی در بزرگسالان بیشتر در نتیجه انسداد مسیر گردش مایع مغزی نخاعی ایجاد میشود. از جمله عواملی که ریسک هیدروسفالی در بزرگسالان را افزایش میدهند، شامل عفونت در مغز مانند مننژیت، صدمه به سر، خونریزی از رگهای مغزی و جراحیهای مغزی است. علائم هیدروسفالی با توجه به سن، پیشرفت بیماری و میزان تحمل فرد متفاوت است. از علائم هیدروسفالی در بزرگسالان و جوانان به موارد زیر می توان اشاره کرد:
- خستگی و بیحالی مداوم
- مشکلات بینایی
- بیاختیاری ادرار
- اختلال در تعادل و راه رفتن
- کاهش هماهنگی حرکتی
- سردردهای مزمن
- اختلال در حافظه و عملکردهای ذهنی
- تورم عصب چشم (پاپیلدم)
علت بروز هیدروسفالی
هیدروسفالی زمانی اتفاق میافتد که مایع مغزی نخاعی (CSF) به درستی در مغز گردش نکند. این مایع وظایف مهمی مثل تغذیه سلولهای عصبی، دفع مواد زائد و محافظت از مغز در برابر ضربه را بر عهده دارد. حالا اگر این مایع بیش از حد تولید شود، مسیر خروج آن مسدود شود یا به درستی جذب نشود، درون بطنهای مغز جمع شده و باعث افزایش فشار میشود. به صورت کلی علتهای بروز هیدروسفالی شامل موارد زیر است:
انسداد مسیر جریان مایع مغزی نخاعی
یکی از شایعترین دلایل این بیماری، بسته شدن مسیرهایی است که مایع مغزی نخاعی از طریق آنها تخلیه میشود. این انسداد میتواند ناشی از تومورهای مغزی، کیستها، ناهنجاریهای مادرزادی و التهابهای مغزی باشد. در تورمورهای مغزی معمولا مسیر جریان مایع بسته میشود و همین امر موجب بروز بیماری هیدروسفالی میشود.
اختلال در جذب مایع مغزی نخاعی
گاهی اوقات، مایع مغزی نخاعی تولید میشود اما بدن نمیتواند آن را به درستی جذب کند. این مشکل معمولاً به دلیل آسیب به پرزهای آراکنوئیدی (ساختارهای جذبکننده CSF در مغز) رخ میدهد. این آسیب میتواند ناشی از منژیت، خونریزی و آسیبهای مغزی باشد. خونریزی مغزی معمولا در نوزادان نارس یا افرادی که دچار سکته مغزی شدهاند، بیشتر دیده میشود.
تولید بیش از حد مایع مغزی نخاعی
تولید بیش از حد مایع مغزی نخاعی (CSF) یکی از علل کمتر شایع هیدروسفالی است. در حالت طبیعی، مایع مغزی نخاعی در مغز تولید و به طور مداوم در گردش است و در نهایت جذب میشود. اما در برخی موارد، ممکن است تولید مایع مغزی نخاعی بیش از حد باشد که منجر به تجمع آن در مغز و افزایش فشار داخل جمجمه میشود.
انواع هیدروسفالی
هیدروسفالی که به دلایل مختلف بروز پیدا میکند، انواع مختلفی نیز دارد. ممکن است افراد با توجه به ابتلا به هر نوع از این بیماری، دچار علائم متفاوتی شوند. حال در این بخش به بررسی انواع مختلف این بیماری و علائم و نشانههای آن خواهیم پرداخت:
- هیدروسفالی ارتباطی: در هیدروسفالی ارتباطی، مایع مغزی نخاعی میتواند بین بطنها جریان داشته باشد، اما به دلیل مشکل در جذب یا انسداد در فضای زیر عنکبوتیه (فضای بین مغز و جمجمه)، نمیتواند به درستی جذب شود. این نوع هیدروسفالی معمولاً ناشی از عواملی مانند مننژیت، جراحی و خونریزی در فضای بین مغز و جمجمه اتفاق میافتد.
- هیدروسفالی غیر ارتباطی یا انسدادی: در این نوع هیدروسفالی، جریان مایع مغزی نخاعی درون بطنهای مغز به دلیل وجود انسداد دچار اختلال میشود. یکی از عوامل ایجاد هیدروسفالی انسدادی، تنگی مجرای مغزی است. این مجرا که به نام آکوئیداکت شناخته میشود، گذرگاهی باریک است که بطن سوم و چهارم مغز را به یکدیگر متصل میکند.
- هیدروسفالی با فشار طبیعی: این نوع هیدروسفالی بیشتر در افراد مسن دیده میشود و با افزایش فشار مایع مغزی نخاعی همراه نیست. علائم آن معمولاً شامل مشکلات راه رفتن، زوال عقل و بیاختیاری ادرار است. علت دقیق NPH هنوز مشخص نیست، اما برخی از عوامل مانند ضربه به سر، عفونت و جراحی میتواند باعث بروز هیدروسفالی با فشار طبیعی شود.
- هیدروسفالی مادرزادی: هیدروسفالی مادرزادی، همانگونه که از اسم آن مشخص است، در بدو تولد نوزاد بروز پیدا میکند. این نوع از بیماری ممکن است بر اثر عوامل ژنتیکی یا محیطی ایجاد شود. نقص لولههای عصبی، عفونتهای داخل رحمی و ناهنجاریهای مغزی از عوامل بروز این نوع از هیدروسفالی است.
در مورد انواع تومورهای مغزی در کودکان بیشتر بخوانید
روشهای تشخیص هیدروسفالی
اگر فردی دچار علائم مشکوک به هیدروسفالی باشد، پزشک ابتدا با معاینه فیزیکی و ارزیابی عصبی بررسی میکند که آیا نشانههایی مانند اختلال در تعادل، تغییر در بینایی، مشکلات حافظه یا بزرگ شدن غیر طبیعی سر (در نوزادان) وجود دارد یا خیر. اما برای تأیید قطعی تشخیص، از روشهای تصویربرداری مغز استفاده میشود که به پزشک اجازه میدهد تجمع مایع مغزی نخاعی (CSF) را مشاهده کند. بسته به سن بیمار و شدت علائم، معمولا پزشک یکی از روشهای زیر را انتخاب میکند:
سونوگرافی مغز، مناسب برای نوزادان
سونوگرافی یک روش ایمن و غیر تهاجمی برای بررسی وضعیت مغز نوزادان است که در شرایطی استفاده میشود که جمجمه هنوز به طور کامل بسته نشده باشد. این روش با استفاده از امواج صوتی با فرکانس بالا، تصاویری دقیق از داخل مغز ایجاد میکند. پزشکان معمولاً از این تکنیک برای بررسی ناهنجاریهای مادرزادی، تجمع مایع مغزی نخاعی (CSF) و تشخیص اولیه هیدروسفالی در نوزادان استفاده میکنند. از آنجایی که این روش بدون درد، سریع و کاملاً بیخطر است، معمولاً به عنوان اولین ابزار تشخیصی در نوزادان به کار میرود. البته این روش در بزرگسالان کاربردی ندارد، زیرا با بسته شدن استخوانهای جمجمه، امواج صوتی قادر به عبور از آن نخواهند بود.
تصویربرداری رزورانس مغناطیسی (MRI)
MRI یکی از پیشرفتهترین روشهای تصویربرداری برای تشخیص هیدروسفالی در کودکان و بزرگسالان است. در این روش، با استفاده از یک میدان مغناطیسی قوی و امواج رادیویی، تصاویر بسیار واضح و دقیقی از مغز و مسیر جریان مایع مغزی نخاعی (CSF) گرفته میشود. MRI به پزشکان کمک میکند تا انسدادهای احتمالی، تغییرات غیر طبیعی در بطنهای مغزی، وجود تومور یا ناهنجاریهای مغزی را شناسایی کنند. از آنجایی که این روش فاقد اشعه است، نسبت به سیتی اسکن ایمنتر بوده و برای بررسی دقیقتر وضعیت مغز و پیشگیری از آسیبهای ناشی از پرتوهای ایکس مورد استفاده بیماران قرار میگیرد. البته، انجام MRI نسبت به سایر روشها زمان بیشتری نیاز دارد و ممکن است برای کودکان یا افراد دارای اضطراب، چالش برانگیز باشد.
سیتی اسکن (CT SCAN) روش سریع تشخیص اورژانسی
سیتی اسکن یک روش تصویربرداری سریع است که در شرایط اورژانسی یا در مواقعی که MRI در دسترس نیست، به کار میرود. این تکنیک با بهرهگیری از پرتوهای ایکس، تصاویر مقطعی و سهبعدی از مغز ایجاد میکند و به پزشکان امکان میدهد تغییرات ساختاری در بطنهای مغزی، تجمع غیرطبیعی مایع CSF، انسدادها یا خونریزیهای داخلی را تشخیص دهند. برتری اصلی CT اسکن، سرعت بالای آن در ارائه نتایج است. به همین دلیل در مواقعی که بیمار در وضعیت بحرانی قرار دارد، اولین انتخاب پزشکان خواهد بود. با این حال، به دلیل استفاده از اشعه، CT اسکن به ویژه در کودکان، کمتر از MRI توصیه میشود و معمولاً زمانی انجام میشود که مزایای تشخیص سریع، بیشتر از خطرات احتمالی اشعه باشد.
آیا هیدروسفالی درمان میشود؟
اگر هیدروسفالی درمان نگردد، منجر به آسیب دیدگی جدی مغز خواهد شد. در صورتی که بیماری در مراحل ابتدایی باشد، میتوان به درمانهای دارویی که در واقع به نوعی کاهنده مایع مغزی نخاعی هستند امیدوار بود اما در صورت پیشرفت بیماری باید از روشهای جراحی برای رفع عامل بیماری استفاده کرد. به عنوان مثال اگر عامل انسداد، تومورهای مغزی است، با جراحی میتوان آن را برداشت یا با شیوههای مختلف محل انسداد را باز کرد. از این رو جراح مغز و اعصاب به منظور درمان این بیماری ممکن است از روش شنت یا شانت استفاده نموده تا با منحرف نمودن این جریان از مغز، فشار وارده را کاهش دهد. به صورت کلی روشهای درمانی موثر برای درمان بیماری هیدروسفالی شامل موارد زیر است:
دارو درمانی
در برخی از انواع هیدروسفالی، ممکن است از داروها برای درمان استفاده شود. به عنوان مثال، داروهایی مانند استازولامید و فوروزماید میتوانند به کاهش تولید مایع مغزی نخاعی کمک کنند. با این حال، درمان دارویی معمولاً به عنوان یک روش موقت برای کاهش علائم هیدروسفالی قبل از جراحی یا در مواردی که جراحی امکانپذیر نیست، استفاده میشود. برخی از داروهای موثر در درمان این بیماری شامل موارد زیر است:
- استازولامید (Acetazolamide): استازولامید یک مهارکننده آنزیم کربنیک آنهیدراز است که با کاهش تولید مایع مغزی نخاعی (CSF)، به کاهش فشار داخل جمجمه کمک میکند.
- فوروزماید (Furosemide): فوروزماید یک داروی دیورتیک (ادرارآور) است که باعث افزایش دفع ادرار و کاهش حجم مایعات بدن میشود. این دارو میتواند به کاهش فشار داخل جمجمه از طریق کاهش حجم مایع مغزی نخاعی و کاهش ادم مغزی کمک کند.
جراحی
علاوه بر دارو درمانی، پزشک ممکن است برای برخی از افراد، انواع روشهای جراحی را توصیه کند. برای درمان هیدروسفالی، معمولا دو روش جراحی وجود دارد که شامل جراحی شانتگذاری و اندوسکوپی بطن سوم (ETV) است. در ادامه به بررسی هر کدام از این روشها خواهیم پرداخت:
- جراحی شانتگذاری: جراحی شانت گذاری یکی از رایجترین روشهای درمان هیدروسفالی است. در این روش، یک لوله نازک و انعطاف پذیر به نام شانت در یکی از بطنهای مغز قرار داده میشود. انتهای دیگر شانت به طور معمول به حفره شکم یا به ندرت به دهلیز راست قلب هدایت میشود. شانت به طور مداوم مایع مغزی نخاعی اضافی را از مغز به محل دیگری از بدن که در آنجا جذب میشود، منتقل میکند.
- جراحی اندوسکوپی بطن سوم: جراحی اندوسکوپی بطن سوم یک روش کم تهاجمی است که در آن جراح با استفاده از یک اندوسکوپ (لوله نازک مجهز به دوربین) و ابزارهای جراحی کوچک، یک سوراخ کوچک در کف بطن سوم مغز ایجاد میکند. این سوراخ به مایع مغزی نخاعی اجازه میدهد تا از بطن سوم به فضای زیر عنکبوتیه جریان یابد و در آنجا جذب شود. این روش جراحی، دوره نقاهت کوتاهتری دارد.
مراقبتهای بعد از جراحی هیدروسفالی
جراحی هیدروسفالی میتواند به طور چشمگیری کیفیت زندگی افراد مبتلا به این عارضه را بهبود ببخشد. با این حال، مراقبتهای پس از جراحی نقش بسیار مهمی در موفقیت درمان و جلوگیری از عوارض احتمالی ایفا میکنند. لازم است که بیمار به ویژه کودکان و نوزادان در صورت قرار گرفتن در معرض جراحی، از مراقبتهای ویژهای برخوردار شوند. برخی از روشهای مراقبتی بعد از جراحی هیدروسفالی برای کودکان و بزرگسالان شامل موارد زیر است:
- استراحت کافی: از آنجا که جراحی این ناحیه از سر جزو جراحیهای حساس محسوب میشود، بیمار پس از دوره نقاهت باید استراحت کافی داشته و از انجام فعالیتهای سنگین خودداری کند. همچنین، محل جراحی باید همواره تمیز و خشک نگه داشته شده و بهصورت مرتب ضدعفونی شود.
- داشتن رژیم غذایی مناسب: تغذیه مناسب، سالم و متعادل به بهبود زخم و تقویت سیستم ایمنی بدن کمک میکند. شخص بیمار بایستی از مصرف غذاهای حاوی چربی اشباع شده و دارای کلسترول بالا پرهیز کنند. همچنین بیمار باید به اندازه کافی آب بنوشد تا بدن دچار کم آبی نشود و زخم جراحی با سرعت بیشتری بهبود یابد.
- مراجعه منظم به پزشک: ویزیتهای منظم پس از جراحی نقش مهمی در بررسی وضعیت بیمار و اطمینان از عملکرد صحیح شانت دارند. بنابراین، بیمار باید طبق دستور پزشک بهصورت دورهای برای معاینه جای زخم جراحی و ارزیابی شرایط عمومی خود به پزشک معالج مراجعه کند.
روشهای پیشگیری از هیدروسفالی
هیدروسفالی، مانند بسیاری از بیماریها، ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود و پیشگیری از آن به نوع آن بستگی دارد. برخی از روشهای کلی برای کاهش خطر ابتلا به هیدروسفالی عبارتند از:
جلوگیری از آسیبهای سر
آسیبهای سر، به ویژه در دوران کودکی و حتی در بزرگسالی، میتواند یکی از علل بروز هیدروسفالی باشد. از این رو توصیه میکنیم که در فعالیتهای ورزشی یا هنگام استفاده از دوچرخه، اسکوتر یا موتور، از کلاه ایمنی استفاده کنید. استفاده از کلاه ایمنی میتواند خطر ضربه به سر و آسیبهای مغزی را کاهش دهد.
درمان سریع عفونتها و بیماریهای مغزی
عفونتهایی مانند مننژیت، آنفولانزا یا عفونتهای باکتریایی در صورت عدم درمان به موقع میتوانند موجب انسداد مسیر جریان مایع مغزی نخاعی شوند و به هیدروسفالی منجر شوند. از این رو هرگونه علائم عفونت مغزی یا التهاب در مغز باید بلافاصله توسط پزشک بررسی و درمان شود تا از پیشرفت بیماری و آسیب به مغز جلوگیری کند.
مدیریت و درمان به موقع بیماریهای زمینهای
بیماریهایی که میتوانند منجر به هیدروسفالی شوند، مانند سکته مغزی یا آسیبهای شدید مغزی، باید به موقع درمان شوند. فشار خون بالا میتواند خطر سکته مغزی و آسیبهای مغزی را افزایش دهد، بنابراین کنترل فشار خون یکی از عوامل مهم برای پیشگیری از بروز هیدروسفالی است. یماریهایی مانند آلزایمر و پارکینسون میتوانند به مشکلات مغزی منجر شوند که ممکن است باعث هیدروسفالی شوند. درمان به موقع این بیماریها میتواند خطرات مربوط به آنها را کاهش دهد.
کلام پایانی
هیدروسفالی بیماریای است که میتواند کیفیت زندگی بسیاری از افراد، بهویژه کودکان و سالمندان را تحت تأثیر قرار دهد. بااینحال، تشخیص زودهنگام و اقدامات پزشکی مناسب، امکان مدیریت و کنترل آن را فراهم میکند. پیشگیری از این بیماری، از دوران بارداری گرفته تا مدیریت صحیح بیماریهای مغزی در بزرگسالان، نقش مهمی در کاهش خطر بروز آن دارد. از سوی دیگر، روشهای درمانی نوین مانند شانتگذاری و مراقبتهای پزشکی، به بیماران کمک میکنند تا زندگی باکیفیتتری داشته باشند. دکتر محمد صمدیان، متخصص مغز و اعصاب، با تکیه بر دانش علمی و تجربه خود در زمینه تشخیص و درمان بیماریهای مغزی، نقش موثری در مراقبت از بیماران مبتلا به هیدروسفالی ایفا میکنند. ایشان با استفاده از روشهای پیشرفته پزشکی و تصویربرداری دقیق، به بیماران کمک میکنند تا این چالش را پشت سر گذاشته و زندگی سالمتری داشته باشند. با افزایش آگاهی و توجه به علائم، میتوان از آسیبهای جدی جلوگیری کرده و با امید و سلامت به زندگی ادامه داد.
طول عمر فرد مبتلا به هیدروسفالی بستگی به شدت بیماری، سرعت تشخیص، درمانهای انجامشده و وضعیت کلی سلامت فرد دارد. در صورتی که هیدروسفالی بهموقع تشخیص داده شده و درمانهای مناسب مانند شانتگذاری انجام شود، بسیاری از افراد میتوانند زندگی نسبتاً نرمالی داشته باشند و طول عمر طبیعی خود را تجربه کنند.
با این حال، اگر هیدروسفالی به تأخیر بیفتد یا درمان بهموقع صورت نگیرد، ممکن است عوارض جدیتری ایجاد شود که میتواند بر کیفیت زندگی و طول عمر تأثیر بگذارد. بنابراین، پیگیریهای پزشکی منظم و مدیریت مناسب بیماری بسیار اهمیت دارد.
دیدگاه کاربران